سریلانکا

راپەرینی بێ رێبەر

خەبات بۆ گورینی حکومەت و وەدیهێنانی سیستمیکی نۆی کاتێک جێگرەوەکەی دیار نیە زۆر دژوارە ،جێگرەو نەک هەر بە مانای سازمان و حیزب ویا کەسایەتیک بەڵکو بە مانای سیستمێکی وەڵامدەر .    

مانگی ئاگوستی ٢٠٢١ حکومەتی سریلانکا  رایگەیاند کە دراوی بیانیان لە حیسابدا نەماوه وناتوانن پارەی کرینی کەرەسەی پێویست واتە خواردنیش بدەن وبەو هۆیەوە حکومەتی سریلانکا هەلومەرجی نائاسایی  راگەیاند

حکومەت بە سەروکایەتی گۆتابایا ڕاجاپاسکا بریاری دابەش کردنی تایبەتی بۆ کەل وپەڵی رۆژانە  دەرکرد و هەر وەها داوای لە هەموخەڵک کرد کەمتر سوتەمەنی بە کار بێنن چونکە پارەیان نیە سوتەمەنی پیویست لە دەرەوە بکرن. ئەو بریارە وای کرد کە نرخی هەموکەل و پەلەکانی رۆژانەی خەڵک گرانتر بێ ، بانکی ناوەندی نرخی سودی بانکی بردە سەر و دەستی بە رێگری لە هاوردەی زۆر کەڵوپەل کرد بو ئەوەی رێ لە چوونەدەری زۆرتری دراوی بیانی بگرێ

سریلانکا بە هویی نەبوونی پارەی بەیانی لە بانکەکانیدا  لە مانگی سپتامبری ٢٠٢١ گریبەستیکی لە گەل ئیران واژو کرد بو دانەوەی ٢٥١ میلیون دولار پارەی سوتەمەنی کردراو لە ئیران  هەمو مانگێ چای بۆ ئیران بنێری هەتا قەرزەکەی تەواو دەبێ  

لە کۆتایی مانگی فوریە ٢٠٢٢ بە دوایی نەبوونی سوتەمەنی و زۆر گەل و پەلی وەک شیری مندالان وخواردن و دەرمان..  خەڵک  هێرشیان کردە سەر ماڵی سەروکۆمار و بە دوایی ئەو دا سەروکۆماری سریلانکا حکومەتی نیزامی راگەیاند

سێ مانگی  ئاپریل٢٠٢٢ حکومەتی سریلانکا هەمو تۆرەکۆمەڵایەتیەکانی وەک  واتس ئاپ و یوتوب .فیس بوک و ئینستاگرامی داخست بەڵام خۆپیشاندانەکان وێرای حکومەتی نیزامی بەردەوام بوون دوایی سێ رۆژ حکومەتی نیزامی لە  شەشی مانگی ئاپریل لە ژێر زختی خۆپیشاندانەکاندا هەڵگیرا

دۆازدەی مانگی ئاپریل ٢٠٢٢ سریلانکا رایگەیاند کە ناتوانی قەرزەکانی بە بانکە بیانیەکان بداتەوه

 خۆپیشاندانەکانی بە دروشمی لادانی سەرۆکۆمار و وەزیرەکانی  بە شێوەیەکی گشتگیر لە هەمو مانگی ئابریل  دا بەردەوام بوون  جەماوەر لە شارەکانی دیکە را خۆ دەگەینە پایتخت بو بەشداری لە خۆپیشاندانەکاندا. پولیس گازی فرمێسک هێنەر و چەکی سوک بە دژی خۆپیشاندەرکان بە کار دێنی، خەڵکیکی زۆر بریندار دەبن وپێنج کەس دەکوژرین .دیسان حکومەت  لە  شەشی مانگی مای٢٠٢٢ حکومەتی نیزامی رادەگەێنێ

مانگی شەشی ٢٠٢٢  سەروککۆماری سریلانکا لە چاوپێکەوتنێکی لە گەل بلومبرگ دەڵی دوای تەواو بوونی ماوەی سەروکۆماریم  واتە  دو  ساڵی دیکە  بەشداری کێ بەر کێ سەروککۆماری نابم بەڵام خەڵکی ئەو وڵاتە داوا دەکەن ئیستا دەست لە سەروککۆماری هەڵبگرێ

حکومەتی سریلانکا هەوڵ دەدا بۆ خۆدەرباز کردن لە قەیرانی ئابوری  بە شێوەیەک یارمەتی ماڵی لە چین یا هێند و ئەمریکا و نوروێژ وەربگرێ

وەک رێگا چارەیەک بۆ قەرەبو کردنەوەی کەمی خۆراک لە سریلانکا حکومەتی ئەو وڵاتە پێشنیاری کردوه خەڵک بۆ خۆیان ئەوەندی دەتوانن هەوڵی چاندنی سەوزە و خواردن بدەن

مانگی شەشی ٢٠٢٢   هێند  وەک هاریکاری مرویی دەرمان و برینج بۆ سریلانکا رەوانە دەکات . هەر لە مانگی شەش  دا  سریلانکا فروشتنی سوتەمەنی بۆ ماوەی شەش حەوتو رادەگرێ و  سوتەمەنی  تەنیا  دەدرێ بە ئەو بەشانەی زۆر پێویستن وەک ئامبولانس ، هەر بەو هۆیە داوا لە خەڵک دەکەن لە ماڵی را کار بکەن .

لە مانگی حەوت بە دوایی هێرشی خەڵک بۆ سەر کۆشکی سەروککۆماری ، سەروککۆماری ئامادەیی خۆیی دەردەبرێ بۆ دەست لە کار کێشانەوه  مانگی حەوت  هەم  سەروککۆمار و هەم سەروک وەزیران دەستیان لە کار کێشاوه

لە مانگی حەوتی ساڵی ٢٠٢٢ ڕانیل ویکرێمێسینگ وەک نو هەمین سەروککۆماری سریلانکا دەستی بە کار کرد

ڕانیل سەروکی پارتی نیشتیمانی یەکگرتویی سریلانکایە  و پێنج جاریش  سەروەک وەزیرانی سریلانکا بووه  ئەو بابەتە بۆ خۆیی جێ باسە کەسێک لە ساڵها بۆ خۆیی لە دەسەڵاتدا دابووه و کارنامەی کاری تێکڵاوی کارنامەی کاری حکومەتی رابردویە دیسان وەک سەروک  کۆمار  دەست بە کار دەکاتەوه . نەبوونی ئالترناتیویی گونجاو و نەبوونی حیزب و رێکخراوەیەکی دیموکرات  کە جێ متمانەی خەڵک بێ واێکردوه رێگا بۆ هاتنە سەرکاری  رانێل خۆش بێ .

دوای ئەوەی لە مانگی حەوتی ٢٠٢٢  گۆتابایا ڕاجاپاسکا  سەروکی پیشویی حکومەتی سریلانکا   بە هۆیی خۆپیشاندانەکانی خەڵک وڵاتی بە جێهیشت ( هەڵات ) لە مانگی سپتامبری  ٢٠٢٢  گەراوه  سریلانکا .

مانگی فبرواری ٢٠٢٣ حکومەت یاسای قەدەغە کردنی مانگرتنی لە هێندیک کەرتی وەبەر‌هێنان جێ بە جێ کرد و دەنگی بۆ دا، ئەوە لە کاتێکدایە کە خەڵک لە چونە  سەری رادەی ماڵیات نارازین .

  

ئەزمون.  دەسەڵاتی حکومەتی بێ کەڵک بۆ مەودایەکی زۆر دەبێتە هۆیی کشانەوەی و بێ هیوایی وبێ متمانەیی خەڵک بە  حیزب و کەسایەتی و رێکخراوەکان و  رێگا خۆش  دەکات ، بۆ دەست بە دەست کردنی دەسەڵات لە نێو  رێکخراوە و کەسایەتی بێ کەڵک.    

لە مانگی مارسی ٢٠٢٣   فۆندی جیهانی ئامادە بوسی میلیارد دولار قەرز بدا بە  سریلانکا  بەو مەرجەی ماڵیات  زیاد بکا ولە  دانی  سوبسید بۆ کارەبا و بەنزین خۆ بپارێزی  . ئەو کرانەوەیە لە لایەن  بانکی جیهانی فۆند بە دوایی  ئەوەدا هات کە چین ئامادەبو هاسانکاری بۆ قەرزەکانی سریلانکا بکات .

مانگی شەشی ٢٠٢٣ پارڵمانی سریلانکا وەرگرتنی قەرزی لە لای خۆیی  تایید کرد.

 

مانگی شەشی ساڵی ٢٠٢٣ نورویژ سەفارەتی خۆیی لە سریلانکا دادەخا. وەزیری دەرەوەی نورویژ لەو باوەرەدایە بە هۆیی هەلومەرجی نۆیی ئوروپا  واباشترە نوروێژ زۆرتر وزەی دیپلماتی خۆیی لەو ناوچەیە بە کار بێنێ  و ئەرکەکانی  ئەو سەفارەتە دەدریتە سەفاەرتی  نوروێژ لە هێند.    ئەریک سولهیم  پێ وایە  لە درێژ خایەن دا ئەوە هەنگاویکی هەڵەیە بۆ نوروێژ .

نەبوونی  ریکخستن و ئالترناتیوکی بە هێز پاش خۆپیشاندانیکی زۆر وایکرد کە خەڵک نەیان تۆانی ئالترناتیویکی بە هێز و خەڵکی بێنە  گۆرێ و حکومەت لە ناو هەر ئەو کەسایەتی  و حیزبانەی کە بۆنە هۆیی قەیرانی دارایی و هەژاری خەڵک دەست بە دەست کرا .

 

سەرچاوەکان

گۆڤاری وگ نوروێژی . سایتی بانکی جیهانی، رۆژنامە لوموند دپپلوماتیک . سایتی سەفارەتی نوروێژ لە سریلانکا، سایتی ان آر ک  نوروێژی ، سایتی  ئورو نیوز . لیکدانەوەکان نوسەر.

 

وێنە . سایتی

https://pixabay.com/

 

 

 

 

  

 

 

 

ئوروپا و قەیرانی گاز

 

لە ساڵەکانی ١٩٨٠ را کە ئوروپا بە تایبەتی ئاڵمان دەستیان بە کرینی گاز لە روسیا کرد ئەمریکا نێگەرانی کاریگەری روسیا لە سەر یەکگرتویی ناتو و هاوکاری وڵاتانی ئوروپایی و ئەمریکا هەبو

ئەمریکا لەو کاتەدا ،بە رادەیەکی زۆربە نەوتی وڵاتانی دیکتاتور وپێشیلکاری مافی مروڤ لە رۆژهەڵاتی ناوەراست بسترا بووە

لە ساڵی٢٠١٠ ڕا بە دوایی  بەرهەم هێنانی زۆرتری نەوت بە هۆیی تکنولوژی نۆێ ، ئەمریکا لە باری نەوت پێویستی بە دەرەوە نەما و لەو کاتە را ئەمریکا بە فرمی داوای لە وڵاتانی ئوروپایی بە تایبەت لە ئالمان کرد کە خۆ بە گازی روسیا نەبستێتەوه

ترامپ سەروکۆماری پێشوی ئەمریکا کاتی خۆێی لە کۆبونەوەیەکدا داوا لە سەروکی ناتو دەکات هوشداری بداتە ئاڵمان کە کۆتایی بە کرینی گاز لە روسیا بێنن چونکە روسیە،  لە داهاتودا گاز وەک بارمەتە  بە دژی ئاڵمان و هەمو وڵاتانی ئوروپایی بە کاری دێنێ

دەستپێکی شەری ئوکراین

لە ٢٤ی مانگی فبرواری ٢٠٢٢ روسیا هێرشی کردە سەر ئوکراین .هاوکات  ئەمریکا و یەکیەتی ئوروپا دەستیان بە گەمارویی بەرینی ماڵی روسیا کرد

ئەمریکا لە ٦ ی مانگی مارسی ٢٠٢٢ رایگەیاند چی دی گاز لە روسیا ناکرێ و داوای لە هەمو شریکە ئەمریکایەکان کرد لە ماوەی ٤٥ رۆژدا هەمو گرێبەستەکانی خۆیان لە گەل روسیا هەڵوەشێنەوه. لە هەمانکاتدا داوای لە یەکیەتی ئوروپا کرد کۆتایی بە کرینی گاز لە روسیا بێنن

ئوروپا  لەو کاتەدا  ٢٠  لە سەدی نەوت ٤٠ لە سەدی گاز و ٥٠ لە سەدی خەڵوزیان لە روسیا دەکری

لە هاوینی ٢٠٢٢ روسیا یەکەم جار بە بێانوی چاککردنی بۆریەکانی گاز بۆ مەودایەکی کاتی ناردنی گازی بۆ ئوروپا ڕاگرت و بەدوایی دەستپێکردنەوەش ڕادەی جارانی نەناردەوه.

بە دوایی ئەو هەلس وکەوتەدا ئوروپایەکان بە گشتی تێگەیشتن پێویستە بە زوترین کات بسترانەوەی خۆیان بە گازی روسیا چارە سەر بکەن  لە پەراوێژی ئەو هەوڵانەدا  لە کورتخاێن دا پیویستان بەوه  هەیە ئەو ولاتانەی هەتا ئیستا کەمتر لە بازار دا بوون وەگەریان بخەنەوه و واتە هەوڵیان دا  هێندیک وڵات کە پێشتر بە هوئئ پێشکاری ماڤی مروڤ لە بازارەکانی ئوروپا دەرکرابوون بهێنەوه سەرخەت و  داواش لە ولاتانی دیکە بکەن کە زۆرتر گاز بەرهەم بێنن بو بازارە ئوروپایەکان  وەک نوروێژ و هولەند

 

جێگرەوەکانی گازی روسیا 

نوروێژ ئیستا ٢٥ لە سەدی گازی ئوروپا دابین دەکات،  لە ماوەی زستاندا  باسێک لە سەر میدیاکان هەبو کە  هێندیک لە وڵاتانی ئوروپایی  داوایان لە نوروێژ  کردوه  وەک هاوکاری لەو هەل ومەرجە  تایبەتیە دا دوای  کرونا و شەری  ئوکراین  نرخی گاز دابەزێنێ واتە  بە نرخێکی کەمتر لە نرخی بازار  گاز رەوانەی ولاتە ئوروپایەکان بکات بەڵام کارناسە ئابوریەکان، لە وڵامی ئەو بابەتە  دا پێان دروستر بو کە لێگەرێن بازار مکانیزمی خۆیی جێ بە جێ بکات    

هولەند یەکیک لەو وڵاتانەیە  گاز هەناردە دەکات  یەکیک لە  گرفتەکانی گازی هولەند  نێگەرانی خەڵکی ئەو وڵاتە لە بومەلەرزەیە ،خەڵکی ئەو وڵاتانە داوا دەکەن کە حکومەت کۆتایی بە هەڵینجانی گاز بهێنی

ئەلجزایر یەکەم  بۆ خۆیی زۆرتر لە جاران بو نێو خۆیی بەکار دێنی دوهەم نایهە وەی لە کاتیكدا لە گەل مراکش کێشەی هەیە  خۆیی توشی گرفت لە گەل روسیا  بکات کە چەکی لێ دەکری

میسر   وێرای ئەوەی ٢٠٠٠ ملیاردی سێ گوشی گازی سروشتی  هەیە  ئامادە نیە خۆیی توشی گرفت لە گەل روسیا بکات چونکە  ٩٠ لە سەدی گەنمی خۆیی لە  ئوکراین و رووسیا دابین دەکات ئەو دوایانە  هێندێک بەڵگەی نهێنی ئەمریکا باسیان لەوە کردوە کە میسر بە نهێنی چەکی بە روسیا فروشتوه

ئەمریکا هەتا ئیستا لە ساڵی ٢٠٢٣ هەناردە کردنی گازی بۆ ئوروپا  دوبەرابەرو نێو لە چاو ساڵی ٢٠٢٢ زیاد کردوه و ئەو رەوتە درێژەی دەبێ  بۆ دابین کردنی گاز بۆ ئوروپا ، یەکەم  جار لە بەر بەرژەوندی  خۆی  

قەتریش یەکیک لەو وڵاتانەیە کە دوایی قەیرانی گازی ئوروپا بە هوی شەری ئوکرانیا  بەردەوام بووه لە هەناردە کردنی گاز بۆ  بازارەکانی ئوروپا

بەدوایی شەری ئوکرانیا نرخی گاز بە شیوەیەکی بەرچاو گران بو لە ئیستا دا پاش چوونە سەری رادەیەکی یەکجار زۆری نرخی گاز  لەو دوایانەدا رادەیەکی دابەزین بە خۆیەوه دیوه بەڵام ئیستاش بەرادەیەکی بەرچاو نرخی گاز لە بەرامبەر ئامارەکانی ساڵی ٢٠٢١ دا  گرانە و ئەو گرانیە  رەنگدانەوەیەکی بەرچاوی لە سەر کۆی ئابوری ئوروپا هەبوه

 

لە بەرەبەری زستانی ٢٠٢٢  سەردیرئ رۆژنامەکانی ئێران باسیان لە زستانی سارد و بێ گازی و بێ دەرتانی ئوروپا و قەیرانی گاز دەکرد بەڵام زستان کۆتایی هات و ئوروپایەکان بە هاوکاری یەک  قەیرانی گازیان هەتا ئیستا ئەودیو کرد.

بەردەوامی شەری ئوکراین شۆینی خۆیی لە سەر نرخی گاز و زۆر کەرەسەی دیکە لە بازارەکانی هەمو جیهان و ئوروپا داناوه  زستانی ساڵی ٢٠٢٣ دیسان مەیدانی تاقیکاریکی گەورەیە بە تایبەتی بو ئوروپا و ئەو ولاتانەی سالهایە بە گازی روسیا بستراونەوه.

ئاڵمان وێرای گرفتی جێگیرکردنەوەی گازی روسیا لە رێکەوتی ١٥ مانگی ئاپریل لە بەردەوامی پروگرامی پاراستنی ژینگە دوایین بنکەناوەکەیەکانی وەربەر هێنانی کارەبای داخست . ئەو بریارە بە تایبەتی دوایی کارەساتی بنکەی ناوەکی  وەبەرهێنانی کارەبا لە ژاپون درا بو و بەرە بە بەرە جێ  بە جێ کرا 

لە کاتێکدا زۆربەی ولاتەکان بەو باوەرە گەیشتون بنکە ناوەکەیەکانیان دابخەن ئیران بە هۆیی کۆمپانیا روسیەکان سالهایە خەریکی ساز کردنی بنکەی ناوەکی وەبەرهێنانی کارەبایە  کە هەتا ئیستا ئابووری خەڵکی ئیرانی گەیاندۆتەو لوتکەی داڕمان.

 

 

وانەکان .

گرێبەستە ئابوریەکان پێویستە لە باری سیاسیەوه لێک بدرێنەوه و تەنیا چاو لە نرخی گرێبەستەکان نەکرێ.  شەر رێگا بە دیکتاتورەکاندا دەدا بێنەوه مەیدان و لە هەمان کاتیشدا  شەر ویرای هەمو گرفتە سیاسی ،کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی گرفتی گەورە و درێژخاێن بۆ سەر ژێنگە ساز دەکات.  یەکگرتویی روڵی سەرەکی لە دەرباز بوون لە قەیرانەکاندا  هەیە.  وڵاتەکان لە کۆتایی دوایین بریارەکانیان دا بەرژەوندی خۆیان وەپێش بەرژەوندی دەرو جیران دەخەن.

 

 

سەرچاوەکان . رۆژنامەی کلاسە کامپن بە زمانی  نوروێژی . یوتوب  بەرنامەیەک لە سەر گرفتەکانی هەڵینجانی گاز لە هولەند ، گۆڤاری مانگانەی لموند دپیلوماتیک بە زمانی نورویژی . سایتی ئە ٢٤  سایتی خەبری رۆژنامەکانی ئیرانی باسی زستانی دژواری ئوروپا . نرخی گاز  تریدین ئکونومیک و رۆژنامە ئافتن پوستن

 

Bilde fra Pixabay

 

 

سودان لە ناو شەریکی بێ ئاکام

دوپات  بوونەوەی وانەیەکی کۆن 

 سودان سالێ ١٩٥٦ سەربەخۆیی خۆیی لە بریتانیا راگەیاندولەو ماوەی ١٩٥٦ هەتا  ئیستا واتە ساڵی ٢٠٢٣ بۆ ماوەیەکی زور کەم نێزیک بە دە ساڵ سەرجەم  سودان  دور لە شەر بووه وەکی دی هەمو کات بە شیوەیەک خەریکی شەری نێو خۆیی بووه . 

ساڵی ٢٠١١  سودانی باکور پاش دەیان ساڵ شەر و کوژرانی  نیزیک بە دو میلیون کەس لە شەری نێو خۆییدا  دوای  ڕاپرسی بۆ بە وڵاتیکی سەربەخۆ ولە سودان جیا بووه.

دوایی کودتایی ساڵی ٢٠٢١  بریار وابو کە لە ١٢ی مانگی مای ساڵی ٢٠٢٣ واتە  سێ  رۆژ پێش  سەروک وەزیردەستنیشان بکرێ و حکومەتیکی نۆێ  بێتە سەرکار و لە هەمان کاتدا هیزەکانی حمیدتی ببنە بەشیک لە هێزی سپای ئەو وڵاتە.

لەوماوەی سی حەوتویی بەرلەو شەرە باسێکی زۆرلە سەر رادەست کردنی حکومەتی نیزامی بە خەڵک و وەسەریەکخستنەوەی سپا و هێزەکانی حمیدتی هەبو کە هەر کام لە  عبدالفتاح بورهان و حمیدتی ئامادە نەبوون هەمو خاڵەکانی بە جێ بگەێنن . 

١٥ی ئاپریل ٢٠٢٣ هێزەکانی سەربە موحەمەد حمدان دوقلو ناسراو بە حمیدتی  بە  تەمای کودەتایەکی لە ناکاو  هێرشیان کردە سەر کوشکی سەروک کۆماری و فروکەخانەی خارتوم  و شەری نێوان هێزەکانی سپا بە سەروکایەتی عبدالفتاح برهان و ‌هێزەکانی سەر بە حمیدتی دەستیپێکرد.

عبدالفتاح بورهان لە لایەن حکومەتی میسر و حمیدتی لە لایەن ئیمارات پشتیوانیان ڵی دەکرێ .

لێکدنەوەی  مێژویی هۆکارەکانی شەرەکانی رابردو و هەتا ئیستای  سودان جیاوازی کاتیان زۆر هەیە بەلام کاکلێ میژویی دەگەریتەوه بو جیاوازی زۆری هۆزەکان و ویکخستنیکی سەقتی ئەو خاک و خەڵکە بە یەکەوه .

تێوەگەڵانی ئیسلامیەکان لە ئەگەری درێژ بونەوەی ئەو شەرە کارەساتیکی گەورەتری لە سودان و ناوچەکەدا لێدەکەوێتەوه.

ئەزمونێکی گەورەی ئەوشەرە  لە سودان ئەوە دەبێ  کە بوونی دو  ‌هێزی نیزامی ئەگەری شەری دەسەلات و ناکوکی زیاتر 

دەکات .

هەتا  ئیستا بوونی  هێزی حمیدتی لە لایەک و هێزی سپا بە سەروکایەتی عبدالفتاح یەکیک لە هۆکارەکانی ئەو شەرەن 

هەتا ئەو دو ‌هێزە بمێنن هەموکات ئەگەری هەڵگیرسانەوەی شەر هەر دەبێ

نەبوونی یاسایەکی مودیرن وپابەند نەبوونی هێزەکان بەو یاسایانەی کە ئیستا لەو وڵاتە کاریان پێ دەکری و نەبوونی  رێکخراوە مەدەنیەکانی هۆکاری دیکەی بە هێز بوونی ئەو سەرکردە نیزامیانە لەو وڵاتن 

ئیران  پی وایە ئەو شەرو ئاژاوەیە لانی کەم دەبیتە هۆیی لە بێن چوونی دوستایەتیەی ئیسراییل لە گەل حکومەتی سودانی 

ئیسرائیل  ئەزمونیکی دور ودریژی لە گەران بە دوای دۆستایەتی هەمو وڵاتانی ناوچەو ئەفریقی دا هەیە و هێز و ئابوریکی زۆری بۆ تەرخان کردوه .

هەرچەند ئەگەر حمیدتی بتوانی عبدالفتاح لە سەروکایەتی لادا و بەو  سەد هەزار لشکرەی هەیەتی بە سەر سپا دا زال بێ دیسان ئەگەری ئەوەی  پەیوەندی لە گەل ئیسرئیل هەڵوەشێنیتەوە کەمە . بە پێ زۆر راپورتی نا فورمی کاتی خۆیی حمیدتی هێزی بە دژی  حوسێە کان بۆ یەمەن  ناردوە و بە واتایەک  لە بەرەی سعودیەکان ،هەرچەند  بەشی هەرە زۆری هێزەکانی سەر بە  حمیدتی لە راستیدا پآش ماوەی هێزەکانی جنجویدن ، کە کاتی خۆیی داردەستی سەرەکی عومەرالحسن بشیر بوون و لە لایەن کۆمەڵگای نێوەدەولەتی بە هێزیکی دژبەری مافی مروڤ دیاری دەکران . 

سەرچاوەکان

خەبەرەکانی  بی بی سی و سی ان ان  و الجزیره

   سایتی  ویکی پدیا FN sambandet   سایتی Gunnar M. Sørbø   باسێکی پروفسور VG   رۆژنامەی

  Pixabay   وێنە   

مانگرتن

مانگرتن

بە بۆنەوەی مانگرتنی سەرانسەری لە کوردستان

بۆ یادی ژێنا ئەمینی ( مەهسا)

مانگرتن بە مانای راگرتنی کاتی کاروچالاکی بە شێوەیەکی هێمنانە بۆدەربرینی نارەزایەتی و گەیشتن بە ئامانج و داواکاریەکانی کۆمەڵێک  لە خەڵک  لە سەدەی هەژدەی زانینی ڕا بە هۆیی رێکخراوەکانی چینی کریکار وشورشی پیشەسازی دا دەستی پێکردوه و هەتا نێوەی دووهەمی سەدەی نوزدە بە توند و تیژی سەرکوت کراوه . لە کۆتاییەکانی سەدەی نوزدە ڕا بە دوایی خەباتی  بێ وەچانی چێنی کریکار بەرە بە بەرە  ئەو شێوە لە خەباتە لە ئوروپا بە رەسمی ناسرا وریگای پێدرا. 

یەکیک لە بە نێو بانگترین مانگرتنەکانی سەدەی بیستم مانگرتنی کریکارانی کەرتی کەشتی سازی گدانسک لە وڵاتی لهستان بو کە سەدهەزار کریکار مانیان گرت لوخوالەسا  کە بۆ خۆی کاتێک کرێکاربو رۆڵی رێبەری  لەو مانگرتنانەدا هەبو و بەدوایی ئەو مانگرتنەدا لوخ والەسا نێوبانگیکی جیهانی دەرکرد. لوخوالەسا لە دوایید خەڵاتی نوبەلی ئاشتی وەرگرت و بو بە سەروکۆماری لهستان. 

مانگرتنی فروکەوانان، ماموستایان، خۆێندکاران ، ژنان ، کریکارانی کەرتی پیشەسازی جۆراوجۆر ، پوست ، تاکسی ، هات وچو  نەوت و مس و بە دەیان گروپ و کەرتی دیکە بەشیک لە مێژویی مانگرتنەکانی مێژویی سەد ساڵی رابردویی جیهانن.

مانگرتنەکان هەم بە شێوەی جەماوەری وهەم بەشێوەی تاکە کەسی بەریوه دەچن.

بابی ساندزی ئیرلەندی  بە مانگرتنی لە خواردن لە ساڵی ١٩٨١ و کوچی دوایی دوای ٦٩ روژ لە تەمەنی ٢٧ ساڵی وێنەیەکی هەرە بەرچاوی ماگرتنی تاکە کەسیە کە گێانی خۆێی لە رێ گەیشتنی بە داو خۆازیەکانی دانا.

هەرچەند مانگرتن وەک شێوازیکی هێمنانە ومەدەنی و لە کۆێ خۆێدا هەمیشە سەرکەوتو نەبوه وهەمو کات ئامانجەکانی خۆیی نەپێکاوه بەڵام هەمیشە تعبیری لە بوونی نارەزایەتی کومەڵیک کردوه و لایەنی بەرامبەری لێ ئاگادارکردوتەوه.t

ئیران

گەورەترین  مانگرتن لە وڵاتی ئیران لە ساڵی ١٣٥٧ بەرێوه چو کە لە ئاکام دا حکومەتی شاهنشاهی لە ئیران کۆتایی پێهات . پێشتریش  لە ئیران زۆر جار مانگرتنی گەورە رویداوه ساڵی ١٣٢٩و ١٣٣٤   مانگرتنی کریکارانی شریکەی نەوتی ئیران،   مانگرتنی شوفیرانی ئوتوبوس لە ساڵەکانی ١٣٤٨ و ١٣٤٩ و بەدەیان مانگرتنی دێکە  کە کەم و زۆر بونە هویی هێندیک ئاڵ وگۆر لە ژیانی سەرجەمی خەڵکی ئیران.

لە کۆێ ماوەی هاتنە سەرکاری رژیمی جمهوری ئیسلامی هەتا ئیستا، ئیران مانگرتنی سەرانسەری بە خۆیەوه نەدیوه.ئەو مانگرتنانەی لە ماوەی ئەو چل ساڵە دا رویان داوە هەر هەمویان لایەنی ئابوریان لە لایەن چینە جیا جیا کانی کومەڵگادا هەبوه کە لە دواییدا  بە سەرکەوتویی یا بە بێ ولام و زۆرتر لە ژێر زەختی ناوەندە سەرکوتکەرەکانی  رژیمەوه کۆتاییان پێ هاتوه و هیچ کاتیش ئامار و زانیاریکی تەواو لەو بارەدا لە سەر میدیایی ئیران باس نەکراوه.   

مانگرتنی سیاسی لە کوردستانی ئیران

جیاوازی مانگرتنەکانی کوردستان لە گەل هەمو باقی ئیران سیاسی بوونی مانگرتنەکانە.

لە کوردستانی ئیران گەورەترین مانگرتن بە دوایی ئیعدامئ ٥٩ لاوی شاری مەهاباد لە جۆزەردانی سالی١٣٦٢   بەرێوه چو کە هەمو کوردستانی ئیرانی گرتەوە و رژیمی ئیران هەمو کوردستانی خستە ژێر حکومەتی نیزامیەوه .

  ئەو شێوە مانگرتنە دیسان بە دوایی  تروری دکتور عبدالرحمن قاسملو سکرتری گشتی حیزبی دێموکراتی کوردستان و هاوریانیدا  لە پوشپەری ساڵی ١٣٦٨ بە شێوەیەکی زۆر گەورەتر دوپات بووه ئەو رەوتە دیسان لە خەرمانانی ساڵی ١٣٧١ بە دوایی تروری دوکتور سەعید شەرەفکەندی و هاوریانی لە برلێن  دوپات بووه.

  

 لە هەمو تەمەنی کۆماری ئیسلامی ئیران مانگرتن وەک چەکیکی بە هێز  بۆ دەربرینی نارەزایەتی  لە جمهوری ئیسلامی بە  بەردەوام  بووه هەتا  موشک بارانی قەلای دێموکرات   لە  ١٧ خەرمانانی  ساڵی ٢٠١٨   لە دەوروبەری شاری کۆیە  دیسان  دوپات بووه کە  دەنگی ئەو  مانگرتنە گەیشتە کۆبونەوەی نەتەوەیە یەکگرتوکان و لەو ساڵانەی دواییدا بە دەیان کاربەدەستی جمهوری ئیسلامی باسی ئەو مانگرتنانەی کوردستانیان کردوه کە تعبیر لە دژایەتی خەڵکی کوردستان لە گەل جمهوری ئیسلامی ئیران دەکات.

دوشەمە رێکەوتی ١٩ی خەرمانان ٢٠٢٢

گەورەترین رۆژنامە و دەزگا خەبەریەکانی هەمو جیهان  باسی کوچی دوایی ژینا ئەمینیان کرد  کە بەدوایی گیرانی بە دەستی پولیسی ئەخلاقی لە شاری تاران ڵیدەدری ولە ئاکام دا لە نەخۆشخانەیەکی شاری تاران کۆچی دوایی کرد و روفاتەکەی هاتەوە شاری سقز و لە نێو ئاپۆرای خەڵکی شاری سقز و دەورەبەر بە خاك ئەسپێردرا.

بە دوایی ئەو کارەساتەدا رۆژی شەمە ناوەندی حیزبە کوردستانیەکان داوایان لە هەمو خەڵکی کوردستان کرد بە دژایەتی لە گەل ئەو کردەوەی جمهوری ئیسلامی مان بگرن .

رۆژی دوشەم هەمو کوردستان بۆ جاریکی دیکە یەک دەنگ  دوکان وبازاریان داخست ولە زۆربەی شارەکانی کوردستان خۆ پیشاندان کرا ودەنگی خەڵکی کوردستان بە هەمو ئیران و جیهان گەیشت

 خەڵکی باقی ناوچەکانی ئیران بۆ یەکەم جار زۆرترین هاوسوزی وهاوخەمی خۆیان بو خەڵکی کوردستان و گێان لە دەستدانی ژینای کوردان نیشان دا و هەڵویستان گرت و واتە بە دەیان ژنی سڤیل و هەتا ئەکتەره ژنەکانی ئیران بە مانای نارەزایەتی دەربرین لەو کارەساتە ، سەری خۆیان تاشی و لە تۆرە کۆمەڵایەتێکان بڵاویان کردەوە.

هەتا ئیستاش لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئیران مانگرتن بە شیوەیەکی پڕ لە توند و تێژی  بەرپرچ دەدرێتەوه و بە دواییدا بە دەیان کەس دەگیرن و رەوانەی زیندانەکان دەکرێن .

  کۆتا

مانگرتن مێژویەکی پڕدوبەرەكی وکارەسات وهاوکاری ویەکگرتویی ولەخۆبردویی هەیە کە لە کۆێی خۆێدا دێموکراسی وئازادی زۆرتری بۆ گەڵانی ژێر دەست دەستەبەر کردوه.

کورد لە داهاتویی ئیراندا

 

کورد لە داهاتویی ئیراندا

روانین لە بازنەیەکی گەورەتردا.

بۆ ئیمەی کورد زۆر گرینگە بزانین لە ئەگەری ئاڵ وگۆر لە ئیران  کورد چی بە سەر دێ و یا چ چاوەروانیکی دەتوانێ هەبێ وچی بۆ دەستەبەر دەکرێ ئایا هاتنە سەرکاری هەر شێوە حکومەتیژی نؤی بە مانای گەیشتنی کورد بە مافەکانی دەبێ 

داهاتوی کورد لە ئیران ، وەک هەودایەکی ئاڵوز بستراوەتە بە دەیان فاکتوری جیاواز کە  پیویستە یەک بە یەک لێکدانەوەیان بۆ بکری.

 چەند فاکتوریکی سەرەکی.

فارس و باقی نەتەوە کان لە ئیراندا .

فارسەکان

 بە پێ ئەزمونی  مێژویی ،  نەتەوەی فارس   بە درێژایی بەشی زۆری سەدەی بیستم  و هەتا  ئیستا ، لە سەر مانەوەی هەمو ئیران بە مەرکەزیتی خۆیی ساغەو و هەر  شیویەکی دیکە، لە سیستمی دەسەڵات  هێلی سورە .، ئەگەرچی لە کاتی بێ هێزیی دا دانوستان و قسەش لە سەر شیوەی دابەش کردنی دەسەڵات  دەکەن .بەڵام روانگەی نەتەوەی فارس  یەکگرتویی ئیرانە  بە مەرکەزێتی نەتەوەی فارس، فەرق ناکا ئەو حکومەتە  ئیسلامی بێ  ، شایەتی بێ و یا حکومەتیکی سکوڵار بێ  فارسەکان دەڵین هەمو ئیران ،ئی هەموانە  شتیک کە  بە درێژایی بەشی زۆری مێژوی ئیران وا نەبووه  و نەتەوەی فارس دەسەڵاتداری یەکەم  بووه وزۆرترین  بەشی هەمو داهاتە ئابوریەکان و دەسەڵاتە سیاسیەکان  واتە  ئایینیەکانیش  بە دەست ئەوان بووه وهەیە .وڵا نانی سیستمی مەرکەزی بو هەر سیستیمیکی دیکە  وێرای ویستی دێموکراسی خۆازنە ، پیویستی، بە  کلتوری لامەرکەزیش لە نێو خەڵک و حکومەتدا  هەیە کە  لە  رۆژهەڵاتی ناوەراست ،هەتا  ئیستا  تەواو نامۆیە .

باقی نەتەوەکان 

باقی نەتەوەکان   کە  کەم و کورت خاوەنی هێندیک کەسایەتی وریکخراوەش هەن ، هەتا ئیستاش پانتایی هەستی  نەتەواتیان  ئەوەندە نیە ،کە  گەیشتبێنەی ئەو قەناعەتەی داوای کەیانی خۆیان بکەن ، ئەوان لەوپەری خۆیدا داواکاریەکانیان  باسی هیندیک بەریۆبەری خۆجەیی و ئابوریکی باشتر دەکات ، هەتا ئیستا بە دەگمەن نەتەوەکانی دیکە ،  کە لە  بازنەی   جوگرافیایەیک  بە نێویی ئیران کۆ کراونەوه ،  واتە ، داوای  نوسین وخۆیندن بە زمانی زگماکی خۆیان  بە شیوەیەکی گشتی کردوە. 

  واتە ئەو هەستە نەتەوەیە و سەربەخۆیی خۆازە ئەگەر هەش بێ زۆر ساوا و لاوازه کە  کورد بتوانێ حێسابی بۆ هاودەنگی لە داهاتویی ئیراندا لە گەل بکا ، ئەگەر کورد بەو  تەمایە بێ ، لە  کۆتایی دا بە تەنیا لە  گەل سیاسەتی  ئینتیزار بۆ ئاڵ وگۆریکی سەرتاسەری نێو خۆیی و  ناوچەی و جیهانی  دەمێنیبەوه وەک هەمو ئەو ساڵانەی دەسەلاتداری حکومەتی ئیسلامی

 کورد هەر بە دوایی رفراندومی جمهوری ئیسلامی. بە تەنیا ماوە  و باقی نەتەوەکان  بە گشتی بێ دەنگ بوون .گرینگترین هۆشی مەزهەبی شێعە بووه ، ئەو راستیە  نابێ لە بیر بکەین  کە لە لوتکەی دواین بریارەکاندا،  بۆ شیعەکان  نەتەوە دەکەوێتە پاش مەزهەب کە پیویستە بیری مێژویی  کورد لە  بیری نەکا .   

نەتەوەی ئازەری

لە نێو نەتەوەکانی کە لەجوگرافیای ئیرانیەدا کۆ کراونەوە  نەتەوەی ئازەری بە هۆیی سنوری لە گەل ئیمەی کورد  دوایی نەتەوەی فارس  رۆلێکی گرینگی لە سەقامیگێری و ئاسایشی نەتەوەیی ئیمە دا هەیە .

لە زۆربە ی هەمو سنوری کوردستانی ئیراندا ئەوان لە گەل ئیمە هاوسنورن و زۆر ئاساییە  ،زۆربەی ئەو شۆینانەی ئیمە بە کوتایی هەریمی کوردستانی دەزانین ئەوان بە ماڵی خۆیی دەزانن  و ئەورو وەکی لە کەرکوکیش هەتا ئیستا دیتومانە بە تەنیا  ناسنامەی مێژویی ناکری وەک کارتیکی بە هێز بە کار بێ. ئیمەی کورد لەو سنورانەدا لە گەل سیاسەتی  ئەمری واقع  روبەروین و دەبێ  بەو سیاسەتەش  کاری لە گەل  بکەین.

 لە بیرمان بێ  کاتی خۆیی تیک هەڵچون لەو سنورانە هەبوه کە ئازەریەکان بە هاسانی بوونە داردەستی حکومەتی ناوەندی. لەو ماوەیەش دا  دیتمان چوون  ئازەریەکان هاوسۆزری خۆیان بۆ ‌هیرەشەکانی حکومەتی تورکیا بۆ سەر رۆژئاوا دەردەبرێ و یا زۆر جار لە شۆین وئاهەنگی جۆراجۆر دا  دروشمی دژی کورد دەدەن   . ئەوه پەیامیکە کە ئیمەی کورد پیمان خۆش نیە،  بەڵام دەبی بە لێ حاڵی بوونەوە وەریگرین.  ئەوەحکومەتیک نیە کە  دژی کورده و پیان وایە  دەستدرێژی دەکاتە سەر هەریمی ئەوان،   ئەوە هەستی نەتەوەیەکی دیکەیە کە لە نەبوون و نەناسێنی دیموکراسی بە لارێدا چووه.

 

وڵاتانی دراوسێ

باسی وڵاتانی  دراوسێ باسیکی روونە  نە ئیران نە ئیراق و نە تورکیە و سوریە  چ وەک نەتەوە و چ وەک دەولەت قەت لە گەڵ بوونی وڵاتیک یا  قەوارەیەک بە نێویی  کوردستان نەبوون و نین . بە پێ ئەزمونی مێژویی لە ئەستەمترین کاتەکاندا کە دژی یەکن بەڵام لە  سەر قەزیەی کورد بە هەمو نەتەوە ودەوڵەت و ئایینەکانیانەوه دژی هەر جوره قەواریەکی حکومەت ودەسەڵاتی کوردی بوون وهەن .

 باقی جیهان و زلهێزەکان

 هەم زلهێزەکان وهەم باقی دەوڵەتەکان  یەکەم جار، رویان لە حکومەتە ناوەندەیەەکانە ، جا  ئەو حکومەتانە دیکتا تور بن یا سکولار و یا  مەزهەبی هەتا ئیستاش  ئەمریکا  بو دانیشتن لە گەل ئیران هەوڵ دەدا  و بەشی زۆری ئوروپاش بۆ ئیران و برجام  دەپارێنەوه و چین و روسیاش بە هەر هۆیەک بێ ،  پەشتی ئیرانیان گرتوه .

بە گشتی هەمو وڵاتان لە گەل مان و سەقامگیری  جوگرافیایی سیاسین. هەر وەک دیتمان  دا لە ناوەندی دیموکراسی ئوروپا  کەس وڵامی کاتالونەکانی بۆ وڵاتی سەربەخویی نەداوه وراگەیاندنە ئورپایەکان  ئەو جۆرەی پیویست باسیان نەکرد.  لە راستیدا وڵاتەکان ئەو جۆرە گۆرانەکاریە سیاسیانە بە تایبەتی  لە باری  جوگرافیایی سیاسی  بە مەترسی  بۆسەرئاسایشی نەتەوەیی  خۆیان دەزانن و لە بەێنی ئاسایشی نەتەوەیی و پاریزگاری لە بەهاکانی دیموکراسی ، ئاسایشی نەتەوەیی و بازرگانی خۆیان پێ گرینگترە .  کەوابو پشت بستن  بە ولاتانی دەرکی لە پرسی نەتەوەیی  دا،  بە  وزعی ئیستایی  کورد بە گشتی  زۆر جێ  دڵخۆشی  نیە.

یەکگرتویی ‌هێزە کوردیەکان

کورد لە سەردەمی ئەورو دا خاوەنی  دەیان حیزبی سکولار و مەزهەبی و نەتەوەیە کە بە داخەوه کەم لەو حیزبانە هەن کە شەری حیزبیکی کوردی دیکەیان نەکردبی .

 قەوارە و سەرکردایەتی حیزبەکان بە پانتایی حیزبیەکان جیاواز و جۆراجۆرن . وڵاتانی دراوسی گاریکەری خۆیان لە هەلس کەوتی ئەو حیزبانەدا بە رادەی کەم و زۆر هەیە ، وێرای ئەوەی بەشیک لە سەرکردەکانی ئەو حیزبانە ، هیچ زانیاریکی سیاسیان نیە و بە پی هیندیک هەل ، لە پڕبە سەر سیاسەت و حیزبایەتی وەک دوکانیك ،دا کەوتون . کە هیچیان نە بۆ خۆیان و نە بۆ خەڵک پێ  نیە  و زۆرتر داردەستی حکومەتەکانی دراوسێن تا هەرچی دی.

لەو نێوه دا ئەوەی جێ بەتاڵە  ، یەکگرتویی و دەنگیکی هاوبەشە  . وەک فاکتیکی چوک لەو بەشەدا هەتا  ئیستا بە هەمو حیزبەکوردیەکان رۆژیکی نەتەوەی هاوبەشیان نیە  ، رۆژی پیشمەرگەی هاوبەش  بوونی نیە  واتە  لە بەشیکی کوردستان هەر گەریلا دەناسن . ئاڵای کوردستانیش  قسەی لە سەره وهەمویی کورد  وەک یەک بە  ئێ خۆیی نازانی  و سروودی نیشتمانیش کە حیزبە ئیسلامیەکانی بە کفری دەزانن و کومونیستە کوردەکان بە  دەنگی بورژوازی  لێ حالین .  بوونی ئەو هەمو حیزب ورێکخراوە بو ئەوروویی کورد بە داخەوە بۆتە هویی پەروازەیی  نەتەوەیی . هەمویی کورد چ لە بەشیک و چ لە هەمو بەشەکان گۆێ راێەلی سەرکردەیەکی سیاسی نین وهەریەکەی حیزب و کەسایەتیک بە رێبەری یەکەمی خۆیی دەناسی کە ئەوەش یەکگرتویی نەتەوەیی خستۆتە ژێر پرسیار.

ستراتژی و تاکتیک

ستراتژی خەبات بو کەیانیکی سەربەخۆ، وەک یەک دەوڵەت ووڵاتیکی کورد و یا چوار دەولەتی جیاواز  وەک ستراتژی گشتی کورد شتیکی دروست ومافیکی سەرەکی گەڵی کوردە وحەقی خۆیەتی خەباتی بۆ بکا و بە پێ پیویست لە هەمو شێوەکانی خەبات کەڵک وەربگرێ .کورد، بە دریژایی  مێژویی خۆیی،   خەباتی بۆ مافی  خۆیی کردووه ولە سەد ساڵی رابردو دا بو بە کەیان بوونی خۆی بە شیوەی جۆراوجۆر هەوڵیداوه.  کە دیارترینی ئەو شێوانە شەری چەکداری بووه  بەڵام ئایا سەرکەوتو بووه .بەو هەموە شەر و شەهید و بریندار و زیندانی و ئاوارەیی و کۆچ   وهتد ؟ ئاکامیکی لێ وەرگرتوه  ؟  بە داخەوه وڵامی ئەو پرسیار لە کۆیی خۆیدا  ئەرینی نیە.

بە ئاوردانەوە بە روداوەکانی  پاش  شەری یەکەمی جیهانی  هەتا ئیستا   تاکتیکی کورد بۆ وەدست هێنانی مافی  خۆیی سەرکەوتو نەبووه واتە تاکتیکی کورد تەواو کەری ستراتژی نەتەوەیی کورد نەبووه  . بەڵام  بۆ کورد ناگەریتەوه بو مێژو و ئەزمونی لێ وەرناگرێ جێ پرسیاره .

شەر و دانیشتن  

کورد هەمیشە شەری بە سەر داسپاوه . هەوڵی هەمو کورد لە هەمو پارچەکانی کوردستان،  بە دانیشتن و داوای سیاسی دەستی پێ کردوه و لە ئاکام دا  شەری بە سەردا داسپاوه و لەو بوارەش ، بە شیوەی کاتی ، زۆر جار سەرکەوتوە  و ناوچەی ئازادکراویی لە بەر دەست دابوه بەڵام لە کۆتایی ،  شەرو دانیشتنەکاندا ، سەرکەوتویی شەر  نەبووه.  کورد بە دەیان هۆیی جۆراجۆر هیچ کات هێزیکی نیزامی بە هێزی لە باری چەک و تەقەمەنی وپاشخانی  شەری مودیرن نەبووه.

لە بیرمان بێ شەری داهاتویی وڵاتەکان شەری  تکنولوژیای فروکەی بێ فروکەوان و سایبری دەبی کە  ئیمە هەتا ئیستا  ئەو تکنولوژیەمان  نیە.

 و لە هەمان کاتدا لە دانیشتنەکاندا ، بە هۆی یەک دەنگ نەبوونی حیزبەکان  بە یەک دەنگیەوه دانیشتنی نەکردوه و دوژمنانی کوردیش  هەمیشە هەوڵیان داوه یەک بە یەک دانیشتن لە گەڵ کوردەکان بکەن . لە دانیشتنەکانیش هەرچەند سەرکردەی زۆر ژێری هەبوه بەڵام لە  قوناغی  کوتاییدا   بە بێ دەسکەوت  ماوەتەوه . هەتا ئیستا هێچ پروتوکولیکی دەستەبەرکراو لە دەیان و سەدان دانیشتنی کوردەکان لە ماوەی  پەنجا ساڵی رابردوا لە بەردەست  نیە.

ئابووری کوردستان

کوردستانی ئیران هەتا ئیستا لە بارەی مالی وبانکی سەربەخۆ نیە و بەستراوەتەوه بە سیستمی ماڵی و بانکی ئیران ،  بە هەمو کەم وکۆریەکانیەوه واتە لە ئەگەری هەر ئاڵوگۆریک لە ئیرانی پاش کوماری ئیسلامیدا  ، ئیمە دیسان  بەستراوینەوه بەو سیستمە

تێک روخاوه  و بودجەی هەمو ئورگان و ئیدارە و خەڵک لە لایەن حکومەتی ناوەندیەوه دابەش  دەکری.  و لە باشترین ئالترناتیو دا  دەبیتە کوردستانی عیراق کە  جار بە جار حکومەتی ناوەندی  پارەی خەڵکئ کوردستان رادەگرێ و  ناکوکی گەورە دەخاتە نێوخەڵک و حیزبەکان  . ئەو بستراوەیە بەشیوەیەکە ،   کە رێگا  بە  بەرەو پیش چوونی ئابوری لە ناوچەدا نادا . واتە هەمو هەوڵی حکومەتی ناوەندی ئەوە دەبێ ، کە  وزعی ماڵی هەرچەندی دە توانن  خەراتر بکەن  بو ئەوەی خەڵکی  کوردستان بەو باوەرە بگەێنن کە ئەوە حیزبەکان،  یا قەوارەی حکومەتی کوردیە کە  ناتوانی ئیدارەی ماڵی هەریمە  بکات .

کاتێک دەگەرێنەوه بۆ  هەناردەی خۆیی بۆ دەرەوەش  ، زۆر جار حکومەتە ئەقلیمیکان ئامادە نین  پارەی ئەو هەناردەیە راستەوخۆ بدەنەوە بە لایەنی کوردی و رادەستی حکومەتی ناوەندی دەکەن . و یا دەربەستی ئەو پەیمانە نێو دەولەتیانە دەبین کە روی سەرەکی لە حکومەتی ناوەندی وڵاتەکانە .

تاکتیکی  پڕ کردنەوەی بۆشایی

لە ماوەی چل ساڵی رابردودا یەکیک لەو تاکتیکانەی کە کورد بە سەری داکەوتوه ،  سیاسەتی پڕ کردنەوەی بۆشایی سیاسی وئیداری لە  کوردستان بووه .  بە دوای روخانی حکومەتی بەعس لە عیراق  و ئەوەی هەتا ئیستا دیبینین .  کاتی خۆیی دوایی روخانی حکومەتی شا لە ئیران کورد بو ماوەیەک بۆشایی نەبوونی  دەسەڵاتی حکومەتی  ناوەندی  زۆر بە سەرکەوتویی  پر کردەوه . بە ئاوردانەوەی بەو رەوتە دەبینین کە کورد توانیوتی ئەو بۆشایە پر  بکاتەوه  بەڵام   لە  کۆتاییدا  بە  زۆر هویی ناوخۆیی و دەرەکی  نەبۆتە  هەریمێکی سەربەخۆ .

سیاسەتی ئەمری واقع

بە  پیدا چوونەوه بە  هەمو ئەو  فاکتانەی باس کران و مێژویی  خەباتی  کورد،  پیویستە کورد  لە سەر ڕا بە تاکتیکی خۆیی  بۆدەستەبەر کردنی ستراتیژی نەتەوەیی دا  بێتەوه  و لە چەقی  وڵاتیکی سەربەخۆ و  فدرالیزم و خودمختاری   خۆ نەبستیتەوه بە تایبەتی لە داهاتویی  ئیرانێکی بێ  کۆماری ئیسلامی  پیویستە  ئیمە  سیاسەتی ئەمری  واقیع رەچاو کەین  واتە  بە تەمای حەلی سەد لە سەد نەبین و لە سیاسەتی سیفر و سەد خۆ دوور راگرین . چاومان لە نێو ئاخنی حەلەکان بێ نەک نێوی  پەیمانەکان ، 

با  ئاوا  بیر نەکەێنەوە کە وڵاتەکانی کە کوردیان تێدا   بە بێ حەلی مەسەلەی کورد   توشی  گرفتی نێو خۆیی و  نێو نەتەوەیی دەبنەوه  راستە  ئەو بابەتە هەیە بەس لە راستید  زۆرتر کورد  توشێ  گرفت دەبی هەتا  حکومەتە ناوەندیەکان،   چل سالە  کورد لە  ئیران  سەرکوت دەکری  بەڵام کەس یەخەی ئیرانی لە  بەر کورد نەگرتوه و نەوتی ئیران  لە بەر کورد رانەگیراوه و یا کاتی خۆیی سەدام  بە روژیک حلبجەی وێران کرد کەس  یەخەی سەدامی لە بەر کورد  نەگرت و  شارە فارسەکانی ئیران  ئاوەدانکردنەوەیان  رانەگرت و هەتا  ئیستاش  کورد لە  کوردستان را دەچی بو تاران و ئیستابنول ودمشق  بۆ کار. 

 دور بوونی  خەباتکارانی کورد لە ماوەی زیاتر لە چڵ ساڵی رابردو دا   ئەوه دەردەخا  کە  پیویستە هێزە سیاسیەکان  بگەرێنەوه ناو خەڵک وگرینگی  زۆرتر بە  خەباتی  سیاسی و مەدەنی  لە نێو  خەڵک دا  بدەن . ئەودەم دەبن بە بەشێک لە معادلاتی سیاسی  لە ناوخۆیی ئیران  . لە داهاتوی ئیراندا   پیویستە کورد   سیاسەتی بابەت  بە بابەت رەچاو  بکا واتە بو دابین کردنی  یەک بابەت لە گەلین و بۆ بابەتیکی دیکە لە  گەل حیزب و بەرەیەکی دیکە دەبین . لە هەمان کاتدا سیاسەتی کوردی   کراوه بێ بۆ هاوکاری و تێکرا کار کردن لە  گەڵ هەمو حیزب و سازمان و رێکخراو وکەسایەتیەکان.  لە بیرمان بێ  وەک چوون ئاڵمان  ئیستا  هەمان ئالمانی نازی  نیە  زۆر حیزب و سازمان و کەسایەتیش  ئەو حیزب و سازمان و کەسایەتیی چل سال پێش  نین. وەک چوون زۆربەێ حیزبە کوردیەکانی  ئیستا  ئەو حیزبە دژی  ئەمریکایەی  ئەودەم نین .

دەست بو چەک بردنەوە  هاسانترین رێگایە  بەڵام  ئاکامەکەشی بە  تاقی کراوەتەوه .  لە داهاتو دا کورد دەبێ پشویی بۆ خەباتی سیاسی لە بەرامبەرەکانی  خۆیی زۆرتر بێ و بە  روخانی کوماری ئیسلامی پێ وا نەبێ  بە هەمو مافەکانی خۆیی دەگا و ئەوەی ماوه و یا  دێتە سەرکار بە هاسانی دان بە مافی نەتەوەی کورد دادێنێ .

لە سەر سیاسەتی ئەمری  واقع  زۆر  نمونە هەن  کە  ئیمە دەبێ   ئەزمونیان لێ وەربگرین و خۆمان توشی ئەو چەقە نەکەین . بۆ وێنە  ،  لە ماوەی  پەنجا ساڵی رابردودا مەسەلەی فەلستین بە هویی سیاسەتی سیفر و سەد  هەربێ چارەسەر  ماوەتە وه  مەسەلەی کەرکوک قەت بە  دەستی تەنیا لایەنیک حل بە  خۆیەوە  نابێنی .  مەسلەی اواکرین و روسیە ، تورکیە و یونان و قبرس و ئازەربایجان و ئەرمینیا لە سەر قەرەباغ ومەسلەی کشمیر و  بەدەیان فاکتی لەو بابەتە   نیشان دەدەن کە  ئەگەر بتهەوی لەوبازنەیە بچی دەر  پێویستە بە واقع چاو لە  کۆیی  مەسەلەکە لە چاوی  بەرامبەرەکەشت بکەیەوه ئەودەم  بە گرێ دانی ئاسایشی نەتەوەی لایەنی بەرامبەر وخۆت ،  دەتوانی هەنگاو بە هەنگاو مافەکانی خۆت دەستەبەر  بکەی .

Foto : from .Pixabay - Peggy- Marco