کورد لە داهاتویی ئیراندا

 

کورد لە داهاتویی ئیراندا

روانین لە بازنەیەکی گەورەتردا.

بۆ ئیمەی کورد زۆر گرینگە بزانین لە ئەگەری ئاڵ وگۆر لە ئیران  کورد چی بە سەر دێ و یا چ چاوەروانیکی دەتوانێ هەبێ وچی بۆ دەستەبەر دەکرێ ئایا هاتنە سەرکاری هەر شێوە حکومەتیژی نؤی بە مانای گەیشتنی کورد بە مافەکانی دەبێ 

داهاتوی کورد لە ئیران ، وەک هەودایەکی ئاڵوز بستراوەتە بە دەیان فاکتوری جیاواز کە  پیویستە یەک بە یەک لێکدانەوەیان بۆ بکری.

 چەند فاکتوریکی سەرەکی.

فارس و باقی نەتەوە کان لە ئیراندا .

فارسەکان

 بە پێ ئەزمونی  مێژویی ،  نەتەوەی فارس   بە درێژایی بەشی زۆری سەدەی بیستم  و هەتا  ئیستا ، لە سەر مانەوەی هەمو ئیران بە مەرکەزیتی خۆیی ساغەو و هەر  شیویەکی دیکە، لە سیستمی دەسەڵات  هێلی سورە .، ئەگەرچی لە کاتی بێ هێزیی دا دانوستان و قسەش لە سەر شیوەی دابەش کردنی دەسەڵات  دەکەن .بەڵام روانگەی نەتەوەی فارس  یەکگرتویی ئیرانە  بە مەرکەزێتی نەتەوەی فارس، فەرق ناکا ئەو حکومەتە  ئیسلامی بێ  ، شایەتی بێ و یا حکومەتیکی سکوڵار بێ  فارسەکان دەڵین هەمو ئیران ،ئی هەموانە  شتیک کە  بە درێژایی بەشی زۆری مێژوی ئیران وا نەبووه  و نەتەوەی فارس دەسەڵاتداری یەکەم  بووه وزۆرترین  بەشی هەمو داهاتە ئابوریەکان و دەسەڵاتە سیاسیەکان  واتە  ئایینیەکانیش  بە دەست ئەوان بووه وهەیە .وڵا نانی سیستمی مەرکەزی بو هەر سیستیمیکی دیکە  وێرای ویستی دێموکراسی خۆازنە ، پیویستی، بە  کلتوری لامەرکەزیش لە نێو خەڵک و حکومەتدا  هەیە کە  لە  رۆژهەڵاتی ناوەراست ،هەتا  ئیستا  تەواو نامۆیە .

باقی نەتەوەکان 

باقی نەتەوەکان   کە  کەم و کورت خاوەنی هێندیک کەسایەتی وریکخراوەش هەن ، هەتا ئیستاش پانتایی هەستی  نەتەواتیان  ئەوەندە نیە ،کە  گەیشتبێنەی ئەو قەناعەتەی داوای کەیانی خۆیان بکەن ، ئەوان لەوپەری خۆیدا داواکاریەکانیان  باسی هیندیک بەریۆبەری خۆجەیی و ئابوریکی باشتر دەکات ، هەتا ئیستا بە دەگمەن نەتەوەکانی دیکە ،  کە لە  بازنەی   جوگرافیایەیک  بە نێویی ئیران کۆ کراونەوه ،  واتە ، داوای  نوسین وخۆیندن بە زمانی زگماکی خۆیان  بە شیوەیەکی گشتی کردوە. 

  واتە ئەو هەستە نەتەوەیە و سەربەخۆیی خۆازە ئەگەر هەش بێ زۆر ساوا و لاوازه کە  کورد بتوانێ حێسابی بۆ هاودەنگی لە داهاتویی ئیراندا لە گەل بکا ، ئەگەر کورد بەو  تەمایە بێ ، لە  کۆتایی دا بە تەنیا لە  گەل سیاسەتی  ئینتیزار بۆ ئاڵ وگۆریکی سەرتاسەری نێو خۆیی و  ناوچەی و جیهانی  دەمێنیبەوه وەک هەمو ئەو ساڵانەی دەسەلاتداری حکومەتی ئیسلامی

 کورد هەر بە دوایی رفراندومی جمهوری ئیسلامی. بە تەنیا ماوە  و باقی نەتەوەکان  بە گشتی بێ دەنگ بوون .گرینگترین هۆشی مەزهەبی شێعە بووه ، ئەو راستیە  نابێ لە بیر بکەین  کە لە لوتکەی دواین بریارەکاندا،  بۆ شیعەکان  نەتەوە دەکەوێتە پاش مەزهەب کە پیویستە بیری مێژویی  کورد لە  بیری نەکا .   

نەتەوەی ئازەری

لە نێو نەتەوەکانی کە لەجوگرافیای ئیرانیەدا کۆ کراونەوە  نەتەوەی ئازەری بە هۆیی سنوری لە گەل ئیمەی کورد  دوایی نەتەوەی فارس  رۆلێکی گرینگی لە سەقامیگێری و ئاسایشی نەتەوەیی ئیمە دا هەیە .

لە زۆربە ی هەمو سنوری کوردستانی ئیراندا ئەوان لە گەل ئیمە هاوسنورن و زۆر ئاساییە  ،زۆربەی ئەو شۆینانەی ئیمە بە کوتایی هەریمی کوردستانی دەزانین ئەوان بە ماڵی خۆیی دەزانن  و ئەورو وەکی لە کەرکوکیش هەتا ئیستا دیتومانە بە تەنیا  ناسنامەی مێژویی ناکری وەک کارتیکی بە هێز بە کار بێ. ئیمەی کورد لەو سنورانەدا لە گەل سیاسەتی  ئەمری واقع  روبەروین و دەبێ  بەو سیاسەتەش  کاری لە گەل  بکەین.

 لە بیرمان بێ  کاتی خۆیی تیک هەڵچون لەو سنورانە هەبوه کە ئازەریەکان بە هاسانی بوونە داردەستی حکومەتی ناوەندی. لەو ماوەیەش دا  دیتمان چوون  ئازەریەکان هاوسۆزری خۆیان بۆ ‌هیرەشەکانی حکومەتی تورکیا بۆ سەر رۆژئاوا دەردەبرێ و یا زۆر جار لە شۆین وئاهەنگی جۆراجۆر دا  دروشمی دژی کورد دەدەن   . ئەوه پەیامیکە کە ئیمەی کورد پیمان خۆش نیە،  بەڵام دەبی بە لێ حاڵی بوونەوە وەریگرین.  ئەوەحکومەتیک نیە کە  دژی کورده و پیان وایە  دەستدرێژی دەکاتە سەر هەریمی ئەوان،   ئەوە هەستی نەتەوەیەکی دیکەیە کە لە نەبوون و نەناسێنی دیموکراسی بە لارێدا چووه.

 

وڵاتانی دراوسێ

باسی وڵاتانی  دراوسێ باسیکی روونە  نە ئیران نە ئیراق و نە تورکیە و سوریە  چ وەک نەتەوە و چ وەک دەولەت قەت لە گەڵ بوونی وڵاتیک یا  قەوارەیەک بە نێویی  کوردستان نەبوون و نین . بە پێ ئەزمونی مێژویی لە ئەستەمترین کاتەکاندا کە دژی یەکن بەڵام لە  سەر قەزیەی کورد بە هەمو نەتەوە ودەوڵەت و ئایینەکانیانەوه دژی هەر جوره قەواریەکی حکومەت ودەسەڵاتی کوردی بوون وهەن .

 باقی جیهان و زلهێزەکان

 هەم زلهێزەکان وهەم باقی دەوڵەتەکان  یەکەم جار، رویان لە حکومەتە ناوەندەیەەکانە ، جا  ئەو حکومەتانە دیکتا تور بن یا سکولار و یا  مەزهەبی هەتا ئیستاش  ئەمریکا  بو دانیشتن لە گەل ئیران هەوڵ دەدا  و بەشی زۆری ئوروپاش بۆ ئیران و برجام  دەپارێنەوه و چین و روسیاش بە هەر هۆیەک بێ ،  پەشتی ئیرانیان گرتوه .

بە گشتی هەمو وڵاتان لە گەل مان و سەقامگیری  جوگرافیایی سیاسین. هەر وەک دیتمان  دا لە ناوەندی دیموکراسی ئوروپا  کەس وڵامی کاتالونەکانی بۆ وڵاتی سەربەخویی نەداوه وراگەیاندنە ئورپایەکان  ئەو جۆرەی پیویست باسیان نەکرد.  لە راستیدا وڵاتەکان ئەو جۆرە گۆرانەکاریە سیاسیانە بە تایبەتی  لە باری  جوگرافیایی سیاسی  بە مەترسی  بۆسەرئاسایشی نەتەوەیی  خۆیان دەزانن و لە بەێنی ئاسایشی نەتەوەیی و پاریزگاری لە بەهاکانی دیموکراسی ، ئاسایشی نەتەوەیی و بازرگانی خۆیان پێ گرینگترە .  کەوابو پشت بستن  بە ولاتانی دەرکی لە پرسی نەتەوەیی  دا،  بە  وزعی ئیستایی  کورد بە گشتی  زۆر جێ  دڵخۆشی  نیە.

یەکگرتویی ‌هێزە کوردیەکان

کورد لە سەردەمی ئەورو دا خاوەنی  دەیان حیزبی سکولار و مەزهەبی و نەتەوەیە کە بە داخەوه کەم لەو حیزبانە هەن کە شەری حیزبیکی کوردی دیکەیان نەکردبی .

 قەوارە و سەرکردایەتی حیزبەکان بە پانتایی حیزبیەکان جیاواز و جۆراجۆرن . وڵاتانی دراوسی گاریکەری خۆیان لە هەلس کەوتی ئەو حیزبانەدا بە رادەی کەم و زۆر هەیە ، وێرای ئەوەی بەشیک لە سەرکردەکانی ئەو حیزبانە ، هیچ زانیاریکی سیاسیان نیە و بە پی هیندیک هەل ، لە پڕبە سەر سیاسەت و حیزبایەتی وەک دوکانیك ،دا کەوتون . کە هیچیان نە بۆ خۆیان و نە بۆ خەڵک پێ  نیە  و زۆرتر داردەستی حکومەتەکانی دراوسێن تا هەرچی دی.

لەو نێوه دا ئەوەی جێ بەتاڵە  ، یەکگرتویی و دەنگیکی هاوبەشە  . وەک فاکتیکی چوک لەو بەشەدا هەتا  ئیستا بە هەمو حیزبەکوردیەکان رۆژیکی نەتەوەی هاوبەشیان نیە  ، رۆژی پیشمەرگەی هاوبەش  بوونی نیە  واتە  لە بەشیکی کوردستان هەر گەریلا دەناسن . ئاڵای کوردستانیش  قسەی لە سەره وهەمویی کورد  وەک یەک بە  ئێ خۆیی نازانی  و سروودی نیشتمانیش کە حیزبە ئیسلامیەکانی بە کفری دەزانن و کومونیستە کوردەکان بە  دەنگی بورژوازی  لێ حالین .  بوونی ئەو هەمو حیزب ورێکخراوە بو ئەوروویی کورد بە داخەوە بۆتە هویی پەروازەیی  نەتەوەیی . هەمویی کورد چ لە بەشیک و چ لە هەمو بەشەکان گۆێ راێەلی سەرکردەیەکی سیاسی نین وهەریەکەی حیزب و کەسایەتیک بە رێبەری یەکەمی خۆیی دەناسی کە ئەوەش یەکگرتویی نەتەوەیی خستۆتە ژێر پرسیار.

ستراتژی و تاکتیک

ستراتژی خەبات بو کەیانیکی سەربەخۆ، وەک یەک دەوڵەت ووڵاتیکی کورد و یا چوار دەولەتی جیاواز  وەک ستراتژی گشتی کورد شتیکی دروست ومافیکی سەرەکی گەڵی کوردە وحەقی خۆیەتی خەباتی بۆ بکا و بە پێ پیویست لە هەمو شێوەکانی خەبات کەڵک وەربگرێ .کورد، بە دریژایی  مێژویی خۆیی،   خەباتی بۆ مافی  خۆیی کردووه ولە سەد ساڵی رابردو دا بو بە کەیان بوونی خۆی بە شیوەی جۆراوجۆر هەوڵیداوه.  کە دیارترینی ئەو شێوانە شەری چەکداری بووه  بەڵام ئایا سەرکەوتو بووه .بەو هەموە شەر و شەهید و بریندار و زیندانی و ئاوارەیی و کۆچ   وهتد ؟ ئاکامیکی لێ وەرگرتوه  ؟  بە داخەوه وڵامی ئەو پرسیار لە کۆیی خۆیدا  ئەرینی نیە.

بە ئاوردانەوە بە روداوەکانی  پاش  شەری یەکەمی جیهانی  هەتا ئیستا   تاکتیکی کورد بۆ وەدست هێنانی مافی  خۆیی سەرکەوتو نەبووه واتە تاکتیکی کورد تەواو کەری ستراتژی نەتەوەیی کورد نەبووه  . بەڵام  بۆ کورد ناگەریتەوه بو مێژو و ئەزمونی لێ وەرناگرێ جێ پرسیاره .

شەر و دانیشتن  

کورد هەمیشە شەری بە سەر داسپاوه . هەوڵی هەمو کورد لە هەمو پارچەکانی کوردستان،  بە دانیشتن و داوای سیاسی دەستی پێ کردوه و لە ئاکام دا  شەری بە سەردا داسپاوه و لەو بوارەش ، بە شیوەی کاتی ، زۆر جار سەرکەوتوە  و ناوچەی ئازادکراویی لە بەر دەست دابوه بەڵام لە کۆتایی ،  شەرو دانیشتنەکاندا ، سەرکەوتویی شەر  نەبووه.  کورد بە دەیان هۆیی جۆراجۆر هیچ کات هێزیکی نیزامی بە هێزی لە باری چەک و تەقەمەنی وپاشخانی  شەری مودیرن نەبووه.

لە بیرمان بێ شەری داهاتویی وڵاتەکان شەری  تکنولوژیای فروکەی بێ فروکەوان و سایبری دەبی کە  ئیمە هەتا ئیستا  ئەو تکنولوژیەمان  نیە.

 و لە هەمان کاتدا لە دانیشتنەکاندا ، بە هۆی یەک دەنگ نەبوونی حیزبەکان  بە یەک دەنگیەوه دانیشتنی نەکردوه و دوژمنانی کوردیش  هەمیشە هەوڵیان داوه یەک بە یەک دانیشتن لە گەڵ کوردەکان بکەن . لە دانیشتنەکانیش هەرچەند سەرکردەی زۆر ژێری هەبوه بەڵام لە  قوناغی  کوتاییدا   بە بێ دەسکەوت  ماوەتەوه . هەتا ئیستا هێچ پروتوکولیکی دەستەبەرکراو لە دەیان و سەدان دانیشتنی کوردەکان لە ماوەی  پەنجا ساڵی رابردوا لە بەردەست  نیە.

ئابووری کوردستان

کوردستانی ئیران هەتا ئیستا لە بارەی مالی وبانکی سەربەخۆ نیە و بەستراوەتەوه بە سیستمی ماڵی و بانکی ئیران ،  بە هەمو کەم وکۆریەکانیەوه واتە لە ئەگەری هەر ئاڵوگۆریک لە ئیرانی پاش کوماری ئیسلامیدا  ، ئیمە دیسان  بەستراوینەوه بەو سیستمە

تێک روخاوه  و بودجەی هەمو ئورگان و ئیدارە و خەڵک لە لایەن حکومەتی ناوەندیەوه دابەش  دەکری.  و لە باشترین ئالترناتیو دا  دەبیتە کوردستانی عیراق کە  جار بە جار حکومەتی ناوەندی  پارەی خەڵکئ کوردستان رادەگرێ و  ناکوکی گەورە دەخاتە نێوخەڵک و حیزبەکان  . ئەو بستراوەیە بەشیوەیەکە ،   کە رێگا  بە  بەرەو پیش چوونی ئابوری لە ناوچەدا نادا . واتە هەمو هەوڵی حکومەتی ناوەندی ئەوە دەبێ ، کە  وزعی ماڵی هەرچەندی دە توانن  خەراتر بکەن  بو ئەوەی خەڵکی  کوردستان بەو باوەرە بگەێنن کە ئەوە حیزبەکان،  یا قەوارەی حکومەتی کوردیە کە  ناتوانی ئیدارەی ماڵی هەریمە  بکات .

کاتێک دەگەرێنەوه بۆ  هەناردەی خۆیی بۆ دەرەوەش  ، زۆر جار حکومەتە ئەقلیمیکان ئامادە نین  پارەی ئەو هەناردەیە راستەوخۆ بدەنەوە بە لایەنی کوردی و رادەستی حکومەتی ناوەندی دەکەن . و یا دەربەستی ئەو پەیمانە نێو دەولەتیانە دەبین کە روی سەرەکی لە حکومەتی ناوەندی وڵاتەکانە .

تاکتیکی  پڕ کردنەوەی بۆشایی

لە ماوەی چل ساڵی رابردودا یەکیک لەو تاکتیکانەی کە کورد بە سەری داکەوتوه ،  سیاسەتی پڕ کردنەوەی بۆشایی سیاسی وئیداری لە  کوردستان بووه .  بە دوای روخانی حکومەتی بەعس لە عیراق  و ئەوەی هەتا ئیستا دیبینین .  کاتی خۆیی دوایی روخانی حکومەتی شا لە ئیران کورد بو ماوەیەک بۆشایی نەبوونی  دەسەڵاتی حکومەتی  ناوەندی  زۆر بە سەرکەوتویی  پر کردەوه . بە ئاوردانەوەی بەو رەوتە دەبینین کە کورد توانیوتی ئەو بۆشایە پر  بکاتەوه  بەڵام   لە  کۆتاییدا  بە  زۆر هویی ناوخۆیی و دەرەکی  نەبۆتە  هەریمێکی سەربەخۆ .

سیاسەتی ئەمری واقع

بە  پیدا چوونەوه بە  هەمو ئەو  فاکتانەی باس کران و مێژویی  خەباتی  کورد،  پیویستە کورد  لە سەر ڕا بە تاکتیکی خۆیی  بۆدەستەبەر کردنی ستراتیژی نەتەوەیی دا  بێتەوه  و لە چەقی  وڵاتیکی سەربەخۆ و  فدرالیزم و خودمختاری   خۆ نەبستیتەوه بە تایبەتی لە داهاتویی  ئیرانێکی بێ  کۆماری ئیسلامی  پیویستە  ئیمە  سیاسەتی ئەمری  واقیع رەچاو کەین  واتە  بە تەمای حەلی سەد لە سەد نەبین و لە سیاسەتی سیفر و سەد خۆ دوور راگرین . چاومان لە نێو ئاخنی حەلەکان بێ نەک نێوی  پەیمانەکان ، 

با  ئاوا  بیر نەکەێنەوە کە وڵاتەکانی کە کوردیان تێدا   بە بێ حەلی مەسەلەی کورد   توشی  گرفتی نێو خۆیی و  نێو نەتەوەیی دەبنەوه  راستە  ئەو بابەتە هەیە بەس لە راستید  زۆرتر کورد  توشێ  گرفت دەبی هەتا  حکومەتە ناوەندیەکان،   چل سالە  کورد لە  ئیران  سەرکوت دەکری  بەڵام کەس یەخەی ئیرانی لە  بەر کورد نەگرتوه و نەوتی ئیران  لە بەر کورد رانەگیراوه و یا کاتی خۆیی سەدام  بە روژیک حلبجەی وێران کرد کەس  یەخەی سەدامی لە بەر کورد  نەگرت و  شارە فارسەکانی ئیران  ئاوەدانکردنەوەیان  رانەگرت و هەتا  ئیستاش  کورد لە  کوردستان را دەچی بو تاران و ئیستابنول ودمشق  بۆ کار. 

 دور بوونی  خەباتکارانی کورد لە ماوەی زیاتر لە چڵ ساڵی رابردو دا   ئەوه دەردەخا  کە  پیویستە هێزە سیاسیەکان  بگەرێنەوه ناو خەڵک وگرینگی  زۆرتر بە  خەباتی  سیاسی و مەدەنی  لە نێو  خەڵک دا  بدەن . ئەودەم دەبن بە بەشێک لە معادلاتی سیاسی  لە ناوخۆیی ئیران  . لە داهاتوی ئیراندا   پیویستە کورد   سیاسەتی بابەت  بە بابەت رەچاو  بکا واتە بو دابین کردنی  یەک بابەت لە گەلین و بۆ بابەتیکی دیکە لە  گەل حیزب و بەرەیەکی دیکە دەبین . لە هەمان کاتدا سیاسەتی کوردی   کراوه بێ بۆ هاوکاری و تێکرا کار کردن لە  گەڵ هەمو حیزب و سازمان و رێکخراو وکەسایەتیەکان.  لە بیرمان بێ  وەک چوون ئاڵمان  ئیستا  هەمان ئالمانی نازی  نیە  زۆر حیزب و سازمان و کەسایەتیش  ئەو حیزب و سازمان و کەسایەتیی چل سال پێش  نین. وەک چوون زۆربەێ حیزبە کوردیەکانی  ئیستا  ئەو حیزبە دژی  ئەمریکایەی  ئەودەم نین .

دەست بو چەک بردنەوە  هاسانترین رێگایە  بەڵام  ئاکامەکەشی بە  تاقی کراوەتەوه .  لە داهاتو دا کورد دەبێ پشویی بۆ خەباتی سیاسی لە بەرامبەرەکانی  خۆیی زۆرتر بێ و بە  روخانی کوماری ئیسلامی پێ وا نەبێ  بە هەمو مافەکانی خۆیی دەگا و ئەوەی ماوه و یا  دێتە سەرکار بە هاسانی دان بە مافی نەتەوەی کورد دادێنێ .

لە سەر سیاسەتی ئەمری  واقع  زۆر  نمونە هەن  کە  ئیمە دەبێ   ئەزمونیان لێ وەربگرین و خۆمان توشی ئەو چەقە نەکەین . بۆ وێنە  ،  لە ماوەی  پەنجا ساڵی رابردودا مەسەلەی فەلستین بە هویی سیاسەتی سیفر و سەد  هەربێ چارەسەر  ماوەتە وه  مەسەلەی کەرکوک قەت بە  دەستی تەنیا لایەنیک حل بە  خۆیەوە  نابێنی .  مەسلەی اواکرین و روسیە ، تورکیە و یونان و قبرس و ئازەربایجان و ئەرمینیا لە سەر قەرەباغ ومەسلەی کشمیر و  بەدەیان فاکتی لەو بابەتە   نیشان دەدەن کە  ئەگەر بتهەوی لەوبازنەیە بچی دەر  پێویستە بە واقع چاو لە  کۆیی  مەسەلەکە لە چاوی  بەرامبەرەکەشت بکەیەوه ئەودەم  بە گرێ دانی ئاسایشی نەتەوەی لایەنی بەرامبەر وخۆت ،  دەتوانی هەنگاو بە هەنگاو مافەکانی خۆت دەستەبەر  بکەی .

Foto : from .Pixabay - Peggy- Marco