فدرالیزم لە ئێران رێگایەکی سەخت

فدرالیزم لە ئێران رێگایەکی سەخت

فدرالیزم وەک شیویەک لە ئیدارەی حکومەت بە بە شداری هەمولایەنەکان بۆ سەقامگیری سیاسی، مێژویەکی سەرکەوتویی هەیە .ئەمریکا و سوئیس وئوسترالیا وهیندیک وڵاتی ئاسیایی و ئوروپایی ئیستا بەو شێوەیە  ئیدارە دەکرێن . بنەمای فدرالیزم لە هەمو  وڵاتە فیدراڵەکان وەک  یەک نیە.هەر وڵاتیک  بە پێ وزعی جوگرافی و نەتەوەی و ئابوری وزۆر فاکتی دیکە شێوەیەکیان لە  دابەش کردنی دەسەڵات لە سەر بنەماکانی  دێموکراسی  پێک هیناوه، کە لە کۆی خۆیدا  وەڵامدەری ویستی لایەنە جیاوازەکانی ئەو وڵاتەیە

هێنانە کایەی فدرالیزم لە هەر کۆمەڵگایەک  پیویستی بە  بوون و یا دابین کردنی ژیرخانی تایبەت بە فدرالیزم هەیە کە پیویستە ئەو بابەتانە وەک زەمانەتی بە ئاکام گەیشتنی فدرالیزم لە سۆنگەی کردەودا  دەستەبەر بکرێن

ژیر خانە سەرەکیەکانی  فدرالیزم 

یەکەم  ویستی زۆربەی خەڵک ، کە رەزامەندانە  دەنگی بۆ بدەن .دووهەم قانونی ئەساسی کە بۆخۆیی لە سەر بەهاکانی دێموکراسی و پلورالیسم نوسرابیتەوه و هەمو مکانیزمەکانی  فدرالیزمی تێدا دیاری کرا بێ  سێهەم  بوونی لایەنە جێاوازەکان کە داوخۆازی فدرالیزمن و لە هەمان کاتدا رازین بە بایخ و بەهاکانی دێموکراسی لە سۆنگەی کردەوەدا .هەر لەو رهەندەدا،تاریفیکی گشتگیر لە فدرالیزم و مکانیزمەکانی هەوەل دان بۆ بنچینەکردنی کلتوری دابەش کردنی دەسەڵات و باوەر بە سەقامگیری زیاتر ، دەتوانن ببن بە زەمانەتی جێگیر بوونی فدرالیزم.

پێویستی فدرالیزم 

پەیوەندی راستەو خۆ ونیزیکی خەڵک کە گەل کاربەدەستانی هەریمە فیدراڵەکان ، رێگری لە توانەوەی کلتوره جیاوازەکان ، کورت بونەوەی بورکراسی ئیداری ، بە کردەوە کردن وگەشەی دێموکراسی لە  ئیدارەی وڵات  . هەوڵی هەریمە  فیدرالەکان بۆ سەرکەوتنی ئابوری ، یەکگرتویی سیاسی  وڵات بە دڵخواز و نەک لە سایەی دەسەڵاتی سەرکۆت .

کاتێک دەگەرێنەوه سەر ئیران ، کارنامەی سیستمی مەرکەزی نەی توانیوه ئیرانی فرە نەتەوە ، بەشێوەیەکی بەرابەرلە باری ئابوری و سیاسی و کلتوری بەرێوه بەرێ  بۆیە  فدرالیزم ، وەک کۆ کردنەوەی جیاوازیەکان لە کۆمەڵگادا دەتوانێ  ئالترناتیویکی گونجاو بۆ ئیدارە ودابەش کردنی دەسەلات و هینانە  کایە دێموکراسی لە ئیران بێ.

مێژویی فدرالیزم لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئیران

فدرالیزم لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دا  هەتا  سالی ٢٠٠٥ لە  عیراق  هیچ مێژویکی نیە  واتە هیچ وڵاتیک 

ئەو شێوه لە ئیدارەی وڵاتی بە خۆیەوە نەدیوه . ئیرانیش وەک یەکیک لە پڕ نەتەوەترین وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست هیچ کات دەسەلاتی دابەش نەکراوە و ئەگەر دابەش کردنێک هەبوه دابەش کردنی   جوگرافی بووه بە شیوەی پاریزگاکان بۆ هاسانکاری ئیدارەی وڵات لە کۆیی خۆیدا ئەو دابەش کردنە جوگرافیەش تەنیا لێک دابران و تۆانەوەی نەتەوەکانی لێبۆتەوه.

 ئەدەبیاتی فدرالیزم لە ئیران 

 فدرالیزم لە ئیران باسێکی زۆر تازەیە و زۆر بە کەمی لە گوڤار و رۆژنامە و کتیب و رادیو وتلویزیون باسی لێ کراوه واتە لە رادیو وتلویزیون دا دەتوانین بلێن  هەر زۆر دەگمەنە ،ئەوەی  هەیە بە نوسراوەیە  و زۆربەی ئەو  نوسراوانەش فدرالیزم   لە ئیران وەک هەنگاویەک بو دابەش کردنی ئیران باس دەکەن . دوایین جار موحەمەدی خاتمی سەروک کۆماری پێشویی ئیران لە کۆبونەوەیەک  لە گەڵ شورای شاری تاران دەڵی  هەرچەند  قانونی ئەساسی ئیران رێگا نادا   بەڵام  فدرالی شیوەیەکی باشە بو  ئیدارەی ئیران  تەنیا  ئەو لێداونە کورتەی موحەمەدی خاتمی زۆرترین رەخنە وبابەتی لە سەر نوسرا  بە رادەیەک  کە دو سەد نوسەر و رۆژنامەوان لە  ئیران تۆماریکیان ئیمزا  کرد بە  نێوی نا بۆ  فدرالیزم و لێک دابڕانی ئیران .

کاتێک دەگەرێنەوه سەرئەدەبیاتی سیاسی حیزب ورێکخراوە سیاسیەکانی ئیران لە ئیسلامێەکان را هەتا چەپەکان،  فدرالیزم باسێکی تازەیە و سیاسیەکانی نەتەوەی فارسیش هەتا  ئیستا پێان وا نیە کە  فدرالیزم  پێویستە وەک ئالترناتیوێک بو دوا رۆژی ئیران بکەن بە دەستوری کاری خۆیان .

باس لە فدرالی لە نێو کوردەکان بە گشتی ولایەنە سیاسیە کوردیەکانیش بابەتێکی نۆێە هەرچەند لایەنە سیاسیە کوردەکان زۆرترین هەوڵیان بو  باس وناساندن وڵێک دانەوەی  فدرالیزم وبردنە سەرمێزی باسەکانە  بەڵام کوردیش  گەڵالەیکی دیاری کراو  و نوسراو وروونی هەتا  ئیستا  نیە و زۆربەێ ئەو باسە لە سەر زاری حیزب وکەسایەتیە سیاسیەکان باس دەکری، بۆیە پیویستە حێزب ولایەن وکەسایەتیە سیاسیەکانی کورد ئەو بابەتە بکەن  بە دەستوری کاری خۆیان و گەڵالەیەکی روونی بۆ بنوسن و بە هەمو لایەنەکانی دا بێنەوه و بە واتەیەکی تاریفێکی روونیان لە فدرالی لە ئیران دا هەبێ

کلتوری دەسەڵاتی ناوەندی

سیستمی  دەسەڵاتی ناوەندی لە ئیران بۆتە  کلتور، واتە سیستمی سیاسی ئیران هیچ جۆریکی دیکەی لە دەسەلاتداری بە خۆیەوه نەدیوه و  دەسەڵاتی ناوەندیش لەوەتی بوونی  خۆیی ،دو کاری کردوه . یەکەم دابەش کردنی نابەرابەری داهاتەکان و دووهەم  دەست بە سەر داگرتنی فەرهەنگی لە رێگای دەنگ ورەنگ وخۆێندن واتە هەتا رادەی نوسینی مێژو کە لە کۆێ خۆیدا  قورغی دەسەڵات بۆ خەڵکی ئیران بە گشتی وبۆ نەتەوەی فارس بە تایبەتی بۆتە شتیکی ئاسایی و پیان وایە ئەگەر هەر شیوەیەک لە دابەش کردنی دەسەڵات بێتەگۆرێ  دەبێتە هۆیی لێکدابرانی  وڵات و دام ودەزگاکانی.

 هەتا ئیستا زۆر لە سیاسیەکانی فارس کاتێک باس لە فدرالیزم دەکرێ دەڵین ئەگەر دیموکراسی هەبێ  پێویست بە فدرالیزم ناکا و فدرالیزم لێک دابرانی ئیرانی لێ دەبێتەوە 

بەلام مێژویی دەسەلاتی ئێران نیشانی داوه کە دێموکراسی لە ژێر سیستمی دەسەڵاتی ناوەندیدا جێ بە جێ ناکری و پێویستە ئەو کلتورە ئاڵ وگۆری بەرسەردابێ  

زەمانەتی ئیجرایی فدرالیزم

ئەزمونی فدرالی لە عیراق نیشانی دا هەرچەند  فدرالیزم لە قانونی ئەساسی عیراقدا گونجاوه بەڵام جێ بە جێ  کردنی رێگایەکی دژواری لە بەره ، واتە هەر لە سەرەتا را بە لابردنی  وشەی فدرال لە رێورەسمی سۆێند خواردنی پارلمانتارەکان را دەست کرا بە رێی گرتن لە جێ بە جێ کردنی فدرالی لە عیراق کرا و هەتا  ئیستا  بە کردەوە، سیستمی دەسەڵاتی عیراق  ناوەندیە.

کەواتە تەنیا نوسینی فدرالی و بوون بە  برگەیەک لە یاسایی بنەرەتی وڵاتیكدا زەمانەتی ئیجرایی فدرالیزم نیە .

 لە ژێر رۆشنایی ئەو  ئەزمونە  پیویستە  زەمانتەتی ئیجرایی جێ بە جێ کردنی فدرالی بیری لێ بکرێتەوه و دەستەبەر بکرێ دیارە بە پەلەی یەکەم  ویستی زۆربەی خەڵک ویەک گرتویی هەمو نەتەوەکانی ناو جوگرافیایی ئیران دەتوانێ بە هێزترین زەمانەتی  ئیجرایی حکومەتی فدرالی بێ .

رێگایەکی سەخت

نەبوونی ئەزمونی فدرالی ودێموکراسی لە ئیران،  ترس لە دابەش بوونی ئیران ، نەبوونی  کلتوری دابەش کردنی دەسەڵات ، رازی نەبوونی وڵاتانی ناوچە بە سیستمی فدرالی لە وڵاتی دراوسێان ، نەبوونی پلانێکی گشتگیر لە لایەن نەتەوە جێاوازەکانی ئیران بۆ فدرالی ، پرش وبڵاوی نەتەوەکانی ئیران لە سەرچونیەتی چارەسەری مەسەلەی نەتەوەیی ، نەبوونی بەرەیەکی بە هێزی سیاسی هەمو نەتەوەکان ، هەمو ئەوانە  لە  کۆێ خۆێدا وا دەکەن ، ئالترناتیویی  ئێرانیکی فدرال رێگایەکی زۆر سەختی لە بەر بێ .بۆیە  پێویستە هەمو نەتەوەکان لە سەرفدرالی یەک دەنگ بن و لە هەمان کاتدا ئالترناتیوی جێگری فدراڵیان لە سەرمێز بێ.